Rüzgâr nedir, neden olur, özellikleri nelerdir? Haydi öğrenelim!

Rüzgâr, en basit şekilde açıklayacak olursak havanın yer değiştirmesinden oluşan esintidir.

Dünyanın yüzeyindeki sıcaklık ve basınç farklarından dolayı (burayı daha detaylı inceleyeceğiz) hareket eden hava, bu sayede bazen hafif, bazen de şiddetli bir esinti oluşturabilir. Kısacası tıpkı suyun bir yerden bir yere akması gibi rüzgârı da havanın akışı olarak düşünebilirsiniz.

Hava, bizim gözümüzle göremediğimiz küçücük parçacıklardan oluşur. Bu parçacıklar biz hissedemesek de sürekli olarak hareket hâlindedir. Güneş, gezegenimizin bazı yerlerini daha çok ısıttığı için bu bölgelerdeki hava da daha sıcak olur, dolayısıyla daha hafif olur. Soğuk hava ise sıcak havadan daha ağırdır. Sıcak hava yükseldiğinde soğuk hava sıcak havanın yerine gitmek için harekete geçer. Bu hareketin oluşturduğu esintiye rüzgâr deriz.

Düşününce rüzgârı birçok yerde hissedebiliyoruz. Bir piknikte veya ormanda ağaç yapraklarının hareketini, deniz kenarında saçlarımızın uçuşmasını, bir balonun oradan buraya kaçmasını sağlayan şey rüzgârdır. Bütün bu örnekler çocukların rüzgâr kavramını somutlaştırmaları için kullanılabilir.

Peki rüzgâr neden olur? Haydi öğrenelim!

Rüzgârın oluşmasının sebebi daha önce de bahsettiğimiz gibi Dünya’nın farklı bölgelerinde oluşan sıcaklık ve basınç farklılıklarıdır. Gezegenimizin bazı bölgeleri daha çok güneş aldığı için daha sıcak bir havaya sahiptir. Güneş almayan yerlerin havası ise doğal olarak daha soğuktur. Bu bölgeler arasındaki sıcaklık farkı ise rüzgâra sebep olan basınç farkını oluşturur. 

Rüzgâr oluşumunu bu şekilde özetleyebiliriz.

Bir rüzgârı tanımlamak için temel olarak iki özellikten, daha doğrusu iki ölçüden yararlanıyoruz. Şimdi bu özellikleri kısaca tanımlayalım.

• Hız

Rüzgârın hızı, hava hareketinin birim zamanda yaptığı yer değiştirmesiyle ölçülür. Rüzgârın hızını ölçmek için anemometre adı verilen bir alet kullanılır. Rüzgâr hızı, saniye başına metre (m/sn) veya saat başına kilometre (km/h) olarak ifade edilir. 

• Yön

Rüzgârın diğer bir özelliği ise yönüdür. Rüzgârlar her zaman yüksek basınç merkezinden alçak basınç merkezine doğru eser, fakat bunu yaparken en kısa yolu izlemezler çünkü dünyanın dönmesinden kaynaklanan Coriolis etkisi onları biraz saptırır. Rüzgârın yönünü etkileyen diğer faktörlerden şimdi detaylı olarak bahsedeceğiz.

Rüzgârın nereden nereye doğru estiğini etkileyen birçok farklı faktör bulunuyor. Gelin bunları inceleyelim.

• Güneşin oluşturduğu basınç farkı

Yazımızda daha önce de bahsettiğimiz gibi, dünyanın daha çok ısınan yerlerinde hava hafifleşip yukarı çıkarken daha az ısınan yerlerinde ise hava yoğunlaşarak çöker. Sıcak yerlerdeki hava alçak basınç alanı, soğuk yerlerdeki hava ise yüksek basınç alanı oluşturur. Yüksek basınç alanındaki hava ise alçak basınç alanındaki havanın yerini alarak ortaya rüzgârı çıkarır.

• Dünyanın dönüşüyle oluşan Coriolis etkisi

Bildiğimiz gibi gezegenimiz kendi etrafında sürekli döner. Bu dönüş ise bir etki oluşturarak rüzgârın yönünü değiştirir, buna Coriolis etkisi denir. Coriolis etkisi sebebiyle rüzgârlar dümdüz ilerlemek yerine belli bir yönü tercih eder. Bu etki, dünyanın kuzeyindeki rüzgârları doğuya, güneyindeki rüzgârları ise batıya doğru saptırır.

• Coğrafi koşullar

Dünyamızın coğrafi oluşumları da rüzgârın yönüne etki edebilir.

Örnek vermek gerekirse esen bir rüzgâr bir dağla karşılaşınca dağın etrafından da dolanabilir, üstünden de geçebilir. rüzgârın yönünü böyle bir durumda dağın yüksekliği ve büyüklüğü belirler.

Vadiler de rüzgârın düz devam etmesi için bir koridor oluşturabilir.

Okyanuslar ve denizler karaya göre daha geç ısınıp soğuduğu için bu bölgelerde yerel basınç farkları oluşur. Bu sebeple deniz veya okyanus kıyısında yaşayan insanlar sabah ve öğleden sonra civarlarında deniz ve kara meltemlerini hissedebilir (bundan da detaylı olarak bahsedeceğiz.)

• Yüksek ve alçak basınç alanları

Rüzgâra sebep olan yüksek ve alçak basınç alanlarının oluşmasına sebep olan tek şey sıcaklık farkı değildir. Atmosferik olaylar, su akıntıları, yer kabuğundaki değişiklikler gibi faktörler yeryüzündeki basınç farklılıklarını etkileyebilir. Rüzgâr ise daha önce de söylediğimiz gibi yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru gider.

Rüzgârın sıcaklığa olan etkisini anlamak için gereken bilgilerden bahsettik. Rüzgârın yüksek basınç bölgelerinden (soğuk yerler) sıcak basınç bölgelerine (sıcak yerler) doğru gittiğini öğrendik. 

Yani rüzgârın aslında soğuk havanın sıcak havanın yerine geçmesi olduğunu biliyoruz. İşte bu yüzden rüzgâr bizi serinletiyor. Kışın rüzgârlı bir günde üşüyoruz, yazın ise esen rüzgâr bizi ferahlatıyor. 

Rüzgâr, bu hareketiyle doğanın sıcaklığını dengede tutuyor.

Ülkemizde etkisini gösteren rüzgârları iki farklı başlık altında inceleyebiliriz. İşte Türkiye’de etkili olan rüzgâr türleri!

Rüzgâr yönleri ve isimleri

Türkiye’deki rüzgârların bazıları estikleri yöne doğru sınıflandırılır. İşte Türkiye’deki rüzgâr yönleri ve isimleri!

• Gündoğusu

Doğudan esen rüzgâr gündoğusu, genellikle soğuk ve kuru olan bir rüzgârdır.

• Keşişleme 

İstanbul yöresine özgü, güneydoğudan esen bir rüzgâr türüdür. Aynı zamanda Akyel veya Samyeli olarak da bilinir.

• Kıble

Güney yönünden esen, sıcaklık ve nem bakımından zengin bir rüzgârdır.

• Lodos

Türkiye’nin batı bölgelerine etki eden, güneybatıdan gelen sıcak bir rüzgârdır. Özellikle Marmara Bölgesi’nde deniz ulaşımını etkileyebilir.

• Günbatısı

Batıdan gelen sıcak ve nemli bir rüzgârdır. Özellikle Türkiye’nin batı kesimlerinde yağışlara neden olabilir.

• Karayel

Kuzeybatı rüzgârı karayel, genellikle yağmurlu bir dönemin ardından hissedilen bir rüzgârdır.

• Yıldız

Kuzey yönünden esen, genellikle soğuk olan bir rüzgârdır. Adını kutup yıldızından alır.

• Poyraz

Kuzeydoğudan esen soğuk bir rüzgâr türüdür. Kışın kar ve soğuk hava getirebilir.

Türkiye’de etkili olan özel rüzgâr türleri ve yönleri

Türkiye’deki rüzgârların bir diğer türü ise özel rüzgârlardır. Bu rüzgârlardan aşağıdaki şekilde bahsedebiliriz.

• Samyeli

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, çölden gelen ve Irak yönünden, yani güneydoğu yönünden esen rüzgâr türüdür.

• Meltem

Yaz mevsiminde orta enlemlerde esen hafif rüzgârlardır. Karadan denize veya denizden karaya esen meltem rüzgârlarının oluşma sebebi, yukarıda bahsettiğimiz deniz / kara arasındaki yerel sıcaklık farkıdır. 

Yerel basınç farklarından dolayı esme süreleri kısa, etki alanları dardır. Deniz-kara ve dağ-vadi sıcaklık farklarına bağlı olarak Deniz, Kara, Dağ ve Vadi meltemleri şeklinde sınıflandırılırlar.

• İmbat

Yazları, gündüz saatlerinde denizden karaya doğru esen bir mevsim rüzgârıdır. Özellikle Ege Bölgesinde görülen bu rüzgâr, deniz meltemi olarak da bilinir.

• Etezyen

Doğu Akdeniz ve Ege Denizinde, kuzeyden esen kuru bir rüzgâr türüdür. Mayıs ile Eylül ayları arasında etkili olabilir ve bazen fırtına şiddetinde eser.

• Bora

Yağmur getiren sert bir rüzgârdır. Kuzey kökenli olup bazen Poyraz olarak da adlandırılır.

• Föhn

Hava kütlelerinin bir dağ yamacını aşması sonucu diğer yamaçta alçalmasıyla oluşan kurak ve sıcak rüzgârlardır.

Sürekli rüzgârlar, atmosferdeki hava dolaşımına bağlı olarak meydana gelir ve üç gruba ayrılır.

• Kutup rüzgârları

Kutup rüzgârları, kutuplardan gelip 60. enlemlerde bulunan alçak basınç alanlarına doğru eserler.

• Batı rüzgârları

Batı rüzgârları 30° ile 60° enlemleri arasında esen rüzgarlardır. Coriolis etkisi nedeniyle kuzeyde güneybatı, güneyde ise kuzeybatı yönlerinden gelirler. Batı kıyılarına yağış getirirler. 60° enleminde kutup rüzgârlarıyla birleşerek yağış oluştururlar. Ayrıca okyanus akıntılarına ve yönlerine etki ederler.

• Alizeler

Alizeler, 30° kuzey ve güney enlemlerinden ekvatora doğru gelen rüzgarlardır. Kuzey yarımkürede kuzeydoğudan, güney yarımkürede ise güneydoğudan gelirler. Bu rüzgarlar, yüksek basınç alanından ekvatordaki alçak basınç bölgesine doğru eser. Alizeler, tropikal bölgelerin doğu kıyılarına yağış getirir ve sıcak bölgelerdeki okyanus akıntılarını etkiler.

İçeriğimizden faydalandıysanız blog kategorimize göz atarak diğer yazılarımızı da okuyabilirsiniz. Çocuğunuzun bilişsel gelişimini sadece genel kültür bilgisiyle değil, aynı zamanda yabancı dille de geliştirmek istiyorsanız eğlenceli ve interaktif İngilizce dersleri verdiğimiz online İngilizce kursumuza bir göz atın – üstelik ilk deneme dersi tamamen ücretsiz!