Çocuklarda bilişsel gelişim nedir? Bilişsel gelişim dönemleri nedir, nasıl desteklenir?

Bilişsel gelişim; düşünme, problem çözme, hafıza, anlama ve dil kullanma gibi zihinsel kabiliyetlerin gelişimine verilen addır. Çocuğun etrafında gördüğü şeyleri öğrenebilmesi ve çevresiyle etkileşime geçebilmesi, bilişsel gelişimin sonucudur.

Peki çocuğun bilişsel gelişimini bu kadar önemli kılan tam olarak nedir?

Aslında birçok sebep öne sürebiliriz. Fakat en basitinden düşünürsek, çocuğun gelecekteki sosyal kabiliyetleri, duygusal zekası, akademik başarısı ve benzer birçok şeyde bilişsel gelişim kilit bir rol oynayacaktır. Çocuğun bilişsel gelişimi sağlıklı bir şekilde ilerlerse, gelecekte birçok şeyi daha hızlı öğrenecek, yeni durumlara daha çabuk adapte olacak ve eleştirel düşünce kabiliyetlerine sahip olacaktır.

Bilişsel gelişimini sağlıklı bir şekilde tamamlayan bir çocuk ileride rahatça sosyal etkileşimlerde bulunabilir, dil yetenekleri yüksek olur, karmaşık problemleri anlayıp çözebilir, yaratıcılığı yüksek olur ve genel olarak öğrenmeye meyilli olur. Dolayısıyla çocuğun bilişsel gelişimi, gelecekte rahat ve kaliteli bir hayat sürebilmesi için önemlidir.

Bilişsel gelişimin tanımını yaptık ve neden önemli olduğunu açıkladık. Fakat elbette ki bilişsel gelişim tek seferde olup biten bir şey değil. Eğer konuyu daha iyi anlamak istiyorsak, çocuğun bilişsel gelişiminin dönemlerini öğrenmemiz gerekir.

Burada çocuklar üzerine çalışmalarıyla tanınan İsviçreli psikolog Jean Piaget’in (1896 – 1980) çalışmalarından yaralanacağız. Piaget’in teorileri, pedagoji alanında oldukça büyük bir etkiye sahip olmuştur ve günümüzde dahi yüksek ölçüde geçerliliğini korumaktadır.

Piaget, çocuğun bilişsel gelişiminin doğumdan yetişkinliğe uzanan dört evrede gerçekleştiğini öne sürmüştür. Peki buna göre bilişsel gelişim dönemleri nedir? Bakalım:

• Duyusal-Motor Dönemi (0-2 yaş)
• İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş)
• Somut İşlemler Dönemi (7-11 yaş)
• Soyut İşlemler Dönemi (11-yetişkinlik)

Piaget’in teorisine göre çocuğun bilişsel gelişimini bu dört dönem oluşturur. Ancak elbette ki yalnızca isimlerini bilmek yetmiyor. O halde gelin, bu dönemleri detaylarıyla inceleyelim:

Duyusal – Motor Dönemi (0-2 yaş) 

Bu dönemin böyle adlandırılmasının sebebi, çocukların bu dönemde etraflarında olup biten şeylerle hem duyuları hem de motor becerileri aracılığıyla etkileşim kurmasıdır. Duyusal – motor döneminde çocuklar, etraflarındaki objeleri etkileyebileceklerini öğrenirler ve sık sık itme, tutma, çekme, emme ve tatma gibi davranışlarda bulunurlar.

Duyusal – motor döneminde çocukların elde ettiği en önemli bilişsel gelişim özelliklerinden biri, nesne sürekliliğidir. Bu özellik genellikle 8 aylıkken kazanılır. Nesne sürekliliğinin anlamı; çocukların, bir nesneyi göremeseler bile o nesnenin var olmaya devam ettiğini bilmesidir. Örneğin çocuk, kutuya saklanan bir oyuncağın ortadan kaybolduğunu sanmayacak ve kutunun içinde var olmaya devam ettiğini bilecektir.

İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş)

İşlem öncesi dönemde elde edilen en önemli bilişsel gelişim özellikleri, sembol kullanımı ve dolayısıyla dil kullanımının ortaya çıkışıdır. Çocuklar bu dönemde objeleri temsil etmek için kelimeler ve resimler gibi semboller kullanmaya başlar. 

Elbette bu dönemdeki bilişsel kabiliyetler de tek seferde kazanılmaz. İşlem öncesi dönemdeki çocuğun bilişsel gelişim özellikleri, yaşına göre değişiklik gösterecektir. 

Örneğin 2 yaşındaki bir çocuğun kabiliyetleri arasında fotoğraflardaki insanları tanımak, cinsiyet ayırt etmek, günlük nesneleri ve hayvanları ayırt etmek gibi yetenekler bulunacaktır.

3 yaş bilişsel gelişim özellikleri küçük ve büyüğü ayırt etmeyi, yakın zamanda yaşanan olayları sıralayabilmeyi ve bazı nesneleri sınıflandırabilmeyi kapsar.

4 yaş çocuğun bilişsel gelişim özellikleri ana renkleri tanıyıp isimlendirmeyi, büyüklükleri, şekilleri, ve bazı sayıları anlamayı kapsar.

5 yaş bilişsel gelişim özellikleri çok sayıda nesneyi ve bazı harfleri tanımanın yanı sıra zaman kavramını anlamayı içerir.

6 yaş bilişsel gelişim özelliklerine örnek olarak ise basit matematik işlemleri yapabilme, basit kurallı oyunlar oynayabilme ve yer-yön kavramlarını anlama öne sürülebilir.

7 yaşındaki bir çocuk ise harfleri daha iyi tanımaya başlayacağı için basit yazıları okumak, kendi ismini yazmak gibi faaliyetlerde bulunabilecektir.

Bunlara ek olarak, işlem öncesi dönemde çocuklarda genellikle benmerkezcilik görülür. Yani çocuk dünyayı kendi gördüğü gibi anlatırken, diğerlerinin bakış açılarını anlamakta zorluk çekebilir. 

Ayrıca bu dönemde çocuklarda animizm algısının görülmesi de yaygındır. Bu da demek oluyor ki çocuk, canlı olmayan varlıklara canlıymış gibi davranabilir.

Somut İşlemler Dönemi (7-11 yaş)

Bu dönemde, isminden de anlaşılabileceği üzere, çocuklar daha somut düşünebilmeye başlar. Somut işlemler dönemindeki bir çocuğun bilişsel gelişim özelliklerine örnek olarak mantıklı düşünme, sebep sonuç ilişkisi kurma, korunum gibi birtakım fizik kurallarını anlama öne sürülebilir. 

Çocukta zihinsel gelişim bu dönemde hızla gelişse de unutulmamalıdır ki düşünce kabiliyeti büyük ölçüde somut olaylarla sınırlıdır. Yani çocuk henüz soyut düşünememektedir.

Soyut İşlemler Dönemi (11 yaş ve ilerisi)

Bilişsel gelişim dönemlerinin sonuncusu, soyut işlemler dönemidir. Bu dönemde soyut ve olasılıksal düşünce kabiliyetleri kazanılır. Dolayısıyla çocuklar, eleştirel düşünebilmeye ve karmaşık problemler çözebilmeye başlar.

Ancak bu tabii ki 11 yaşına gelen bir çocuğun, bilişsel gelişimini tamamladığı anlamına gelmiyor. Hepimizin bildiği üzere bunun için yetişkin olunması gerekiyor. Bilmemiz gereken şey, yetişkinlikte de kullanılan bilişsel gelişim özelliklerinin bu dönemde edinildiği.

Çocuklarda bilişsel gelişimin temellerini gördük. Fakat çoğu zaman yalnızca bilmek yetmiyor. Doğal olarak birçok ebeveyn, “Çocuğumun bilişsel gelişimini nasıl desteklerim?” sorusunu soruyor. Bu soruyu cevaplamak adına birkaç fikir sıraladık. Gelin inceleyelim:

• Beraber kitap okumak: Çocuğunuzun yaşına uygun kitaplar okuyabilirsiniz. Böylece hem çocuğun dilsel gelişimine katkıda bulunabilir, hem ona birçok kelime öğretebilir, hem de genç yaştan okuma sevgisi kazanmasını sağlayabilirsiniz. Çocuğunuz gelecekte size teşekkür edecektir!
• Hayal gücü içeren oyunlar oynamak: Çocukların oyun oynamaya bayıldığını hepimiz biliyoruz. Ebeveynler olarak bunu fırsata çevirebilirsiniz! Çocuklarınızın oyuncaklarıyla eğlenceli hikayeler anlattığı oyunlar oynamanız, çocuğun bilişsel gelişimini olumlu etkilemenin yanı sıra onun yaratıcı olmasına olanak sağlayacaktır.
• Öğretici oyunlar oynamak: Çocuğunuzun hem eğlenirken hem de zihnen gelişmesini isterseniz kutu oyunu ve puzzle gibi oyunlar oynayabilirsiniz. Böylece hem problem çözme hem de düşünme kabiliyetleri kuvvetlenecektir.
• Uygulamalı öğrenme: Çocuklar, ellerini ve duyu organlarını kullanmayı çok sever. Basit yemek tarifleri yapma ve ufak yapılar inşa etme gibi aktivitelerle çocuğunuzun duyusal ve motor yeteneklerini geliştirebilirsiniz.
• Açık uçlu sorular sormak: Çocuğunuza sorular sormak, hem eğlenceli hem de zihin çalıştırıcı bir aktivite haline getirilebilir. Örneğin bilmeceler veya çocuğun ilgilendiği alanlar hakkında bilgi soruları sormak, düşünce yeteneklerini artıracaktır.
• Doğayı keşfetmek: Çocuğunuzun çevresini keşfetmesinin en iyi yollarından biri de beraber doğada olabileceğiniz aktiviteler yapmak. Böylece çocuk hem deneyim kazanacaktır, hem keşif yapacaktır, hem de eğlenceli vakit geçirecektir.
• Teknolojiden faydalanmak: Çocuğun bilişsel gelişimine katkı sağlamanın bir diğer yolu da teknoloji kullanmak. Çocuğunuza yardımcı olabilecek uygulamalarla bilişsel gelişimine destek olabilirsiniz. Ancak aşırıya kaçmadığımızdan emin olmalıyız! Mantıklı bir teknoloji kullanma limiti uygulamamız iyi olacaktır.

Bazı durumlarda çocuğun bilişsel gelişiminin beklendiği yönde ilerlemediği kanısına sahip olunabiliyor. Dolayısıyla ne zaman profesyonel yardım alınması gerektiği merak ediliyor. 

Aşağıdaki durumlarda profesyonel yardım almayı düşünebilirsiniz:

• Sürekli ve bitmeyen zorluklar: Çocuğunuz yukarıda anlattığımız üzere yaş grubunda edinmesi beklenen bilişsel gelişim özelliklerini bir türlü sergilemiyorsa bir profesyonele danışabilirsiniz.
• Gerileme: Eğer çocuğunuz yaş grubuna uygun bir bilişsel gelişim özelliğini kazandıysa, fakat sonrasında bir anda kaybetmişçesine bu özelliği sergilemeyi bıraktıysa yardım almayı düşünebilirsiniz.
• Sosyal ve davranışsal sorunlar: Çocuğunuz akranlarıyla etkileşim kurmakta zorlanıyorsa veya sıkıntı yaşadığını gösteren davranışlar sergiliyorsa bunun ardında bilişsel gelişime dair sorunlar yatıyor olabilir. 
• İlgi eksikliği: Eğer çocuğunuz bilişsel gelişim dönemlerinde edinmesi gereken yeteneklere dair hiçbir şekilde ilgi göstermiyorsa veya göstermemeye başladıysa profesyonel yardımı almayı düşünebilirsiniz.

İşte çocuğun bilişsel gelişimine dair sıkça sorulan sorular ve cevapları:

Çocuklarda bilişsel gelişim nelerdir?

Çocuklarda bilişsel gelişim düşünme, anlama, dil becerileri, hafıza ve problem çözme gibi yeteneklerin gelişimine denir. Yani çocuklarda bilişsel gelişim, çocukta zihinsel gelişimin izlediği süreçtir.

Bilişsel gelişim evreleri nelerdir?

Bilişsel gelişim evreleri Duyusal-Motor Dönemi (0-2 yaş), İşlem Öncesi Dönem, (2-7 yaş), Somut İşlemler Dönemi (7-11 yaş) ve Soyut İşlemler Dönemi (11+ yaş)’dir. Bilişsel gelişim dönemleri, İsviçreli psikolog Jean Piaget tarafından ortaya atılmıştır.

Bilişsel gelişim nasıl olur?

Bilişsel gelişim, beynin fiziksel gelişiminin yanı sıra çevresel faktörlerin de etkisiyle gerçekleşir. Beyin geliştikçe bilişsel kabiliyetler de doğal olarak gelişecektir, fakat dışarıdan gelen uyaranlar da bu sürece katkı sağlayabilir.

Bilişsel gelişim kaç yaşında başlar?

Bilişsel gelişim, çocuğun doğumundan itibaren yanı 0. ayda başlar. Dört döneme ayrılır. Bilişsel gelişim çocuklukta en hızlı ilerlemekle beraber yetişkinliğe kadar devam eden evrelere sahiptir.

Novakid’de ebeveynlerin ve çocukların merak edebileceği birçok konuda bilgi sunuyoruz. Buna ek olarak çocuklara yönelik online İngilizce derslerimizde uzman eğitmenlerimizde çocuklara İngilizceyi severek öğretiyoruz. Siz de ilk deneme dersinizi şimdi ücretsiz alın!