9 min
0 yorum
Kişilik kuramları nelerdir? İşte en bilinen kişilik kuramları hakkında merak edilenler!
“Her çocuk özeldir.” lafını hepimiz duymuşuzdur. Bu söz, birçok farklı anlama gelecek şekilde anlaşılabilir. Mesele kişilik özellikleri olduğunda ise, her ebeveynin de fark edebileceği gibi, doğruluğunu fazlasıyla hissettirir. Çocuk gelişiminin doğal bir parçası olarak çocuklar, zamanla kendilerine has kişilikler geliştirirler.
Epey merak edilen bir soru ise kişilikleri özel yapan şeylerin ne olduğudur. Örneğin, tanımadığımız birinin kişiliğini bizimkinden ayıran nedir? Bazi insanlar kişilik olarak birbirine çok yakınken diğerleri neden tam tersi gibi gelir? Bütün bunları neler belirler? Bu tarz soruları cevaplamak için birçok farklı kişilik kuramı geliştirilmiştir. Dolayısıyla bu soruların hepsini kapsamak için “Kişilik kuramları nelerdir?” diye sorabiliriz.
Bu yazımızda tam da bu soruyu cevaplayacağız. Öncelikle en iyi bilinen kişilik kuramlarını kısaca tanıtacağız. Ardından bu kişilik kuramlarının ortak özelliklerinden, bilimselliklerinden, neden kişilik kuramları oluşturmaya ihtiyaç duyduğumuzdan ve bu kuramlardan nasıl faydalanabileceğimizden bahsedeceğiz. Haydi başlayalım!
En iyi bilinen kişilik kuramları
Tarih boyunca psikolojide kişilik tiplerini açıklamaya çalışan birçok farklı kişilik kuramı ortaya atılmıştır. Haydi, bunlardan iyi bilinenlerini tanıyalım!
1. Dört Mizaç Kişilik Kuramı
Tarihin en eski kişilik kuramlarından biri, daha psikoloji diye bir bilim dahi yokken Antik Yunan’da Hipokrat tarafından ortaya atıldı. Hipokrat, insanların kişiliğini bedenin içinde bulunan dört sıvı belirliyordu. Hipokrat, bu sıvıların kan, sarı öd, kara öd ve balgam olduğuna inanıyordu.
Yıllar sonra Romalı hekim Galen, Hipokrat’ın fikirlerini ilerleterek Dört Mizaç kişilik kuramını oluşturdu. Ona göre kişilik, dört elementten hareketle bedenin sıcaklık/soğukluk ve kuruluk/ıslaklık dengelerine bağlıydı. Hipokrat’ın bahsettiği sıvılar, bu özellikler temelinde birbirinden ayrılıyordu. İnsanların kişiliğini ise, bedende en çok bulunan sıvı belirliyordu.
Dört Mizaç kişilik kuramına göre kişilikler kansal (sıcakkanlı), sarı ödsel (asabi), kara ödsel (melankolik) ve balgamsal (duygusal) olmak üzere dörde ayrılmaktaydı.
2. Freud’un kişilik kuramı
Belki de en ünlü kişilik kuramı, Sigmund Freud’un geliştirdiği sistemdir. Freud, insanlarda kişiliğin id, ego ve süperego olmak üzere üç yapının birlikteliğinden oluştuğunu savunuyordu.
Freud’un kişilik kuramına göre id, benliğin en ilkel istekleri ve içgüdüleri oluşturan kısmıdır. Ego, id’den gelen dürtülerin kabul edilebilir şekilde ifade edilmesini sağlayan dengeleyici unsurdur. Süperego ise, ahlaki değerleri ve doğru/yanlış ayrımı gibi yetkinlikleri belirleyen, ebeveynlerle ve toplumla etkileşime girerek edinilen bir yapıdır.
3. Adler’in kişilik kuramı
Bir başka ünlü kişilik kuramı da, Alfred Adler’in öne sürdüğü, “Bireysel Psikoloji” olarak da bilinen kişilik kuramıdır. Adler, hem doğuştan gelen özelliklerin hem de toplumsal etkileşimlerin bir arada olduğu bir kişilik kuramı geliştirmiştir.
Adler’in kişilik kuramına göre insanların hayattaki başlıca motivasyonları; sosyal bağlılık, başarı ve üstünlük hisleridir. İnsanlar doğuştan bir çeşit aşağılık duygusuna sahiptir ve bu duygunun üstesinden gelmenin yolu, toplumla etkileşime girmek ve belirli hedeflere ulaşarak başarı elde etmektir.
4. Jung’un kişilik kuramı
Jung tipolojisi olarak da bilinen bu kişilik kuramı, adından da anlaşılabileceği gibi ünlü İsviçreli psikolog Carl Gustav Jung tarafından ortaya atılmıştır. Jung, psikolojide kişilik tiplerini bazı temel tutumların oluşturduğuna inanmış, buna bağlı olarak da kişiliği iki eksende incelemiştir.
Jung’un kişilik kuramının ilk ekseni, içe dönük/dışa dönük ayrımıdır. İkinci eksen ise düşünen/duygusal/duyumsal/sezgisel ayrımıdır. Bu sisteme göre sekiz çeşit kişilik tipi mümkündür:
- İçe dönük düşünen
- İçe dönük duygusal
- İçe dönük sezgisel
- İçe dönük duyumsal
- Dışa dönük düşünen
- Dışa dönük duygusal
- Dışa dönük sezgisel
- Dışa dönük duyumsal
5. Myers-Briggs Tip Göstergesi
Diğer adı “16 Kişilik Kuramı” olan Myers-Briggs Tip Göstergesi, günümüzde en çok bilinen kişilik kuramlarından biridir. Katharina Cook Briggs ve Isabel Briggs Myers tarafından geliştirilen bu kuram, insan kişiliğinin, her biri dört harfle ifade edilebilen 16 tipten biri olabileceğini söyler.
MBTI şeklinde kısaltılan Myers-Briggs Tip Göstergesi’nde kişilik, her biri iki seçenekten oluşan dört eksende incelenir. Dört ekseni temsil eden harfler yan yana gelince MBTI tipi elde edilir. Bu dört eksen ise şunlardır:
- İçe dönük (I) / Dışa dönük (E)
- Sağduyulu (S) / Sezgisel (N)
- Düşünen (T) / Hisseden (F)
- Yargılayan (J) / Algılayan (P)
MBTI kişilik kuramına göre bu dört eksenin birleşimiyle INTJ, ESFP, INFP, ESTJ gibi toplamda 16 çeşit kişilik tipi ortaya çıkabilmektedir.
Aynı zamanda belirtmekte fayda var ki, MBTI kişilik kuramı, C. G. Jung’un teorilerinden kuvvetle etkilenmiştir.
6. Sosyonik
C. G: Jung’un teorilerini baz alarak oluşturulan bir diğer kişilik kuramı da, Litvanyalı araştırmacı Aušra Augustinavičiūtė tarafından ortaya atılan Sosyonik kuramıdır. Sosyonik, MBTI kuramının çok daha detaylı ve biraz daha karmaşık bir alternatifi olarak görülebilir.
Bu kişilik kuramı, C. G. Jung’un teorileriyle kişilerarası ilişkiler ve iletişim kurma biçimleri gibi unsurları birleştirmeyi amaçlar. Tıpkı MBTI gibi, Sosyonik kişilik kuramında da dört eksene dayalı toplam 16 tip bulunmaktadır. Bu eksenler şu şekildedir:
- İçe dönüklük (I) / Dışa dönüklük (E)
- Algı (S) / Sezgi (N)
- Etik (F) / Mantık (T)
- Rasyonel (j) / İrrasyonel (p)
Sosyonik sisteminde kişilik tiplerini ifade eden harfler, son harflerin küçük yazılması dışında MBTI ile aynı olsa da bu iki kişilik kuramı, harflerin temsil ettiği özellikler bakımından farklılık göstermektedir.
7. Bütünsel Beyin Modeli
Daha yakın zamanda ortaya çıkan bir kişilik kuramı, Ned Herrmann tarafından geliştirilen Bütünsel Beyin Modeli’dir. Aslına bakarsanız bu kişilik kuramı Ned Herrmann’a göre yalnızca bir kuram değil, aynı zamanda bir ölçüm aracıdır da – hatta Hartmann, bu modelin patentini dahi aldı!
Bütünsel Beyin Modeli’ne dayalı kişilik kuramı, bazı temel düşünce şekillerinin, beynin spesifik yerlerinde bulunduğu varsayımına dayanır. Buna göre insan beyni, aşağıdaki dört düşünce şekline göre hem kategorik hem de fiziksel olarak dörde bölünür:
- Analitik düşünme
- Pratik ve yapılandırılmış düşünme
- İlişkisel düşünme
- Deneysel ve yaratıcı düşünme
Bu kişilik kuramına göre, beynin yukarıdaki dört bilgisinden hangisi baskınsa, kişilik özellikleri de buna göre şekillenecektir.
Kişilik kuramlarının ortak yönleri
Yukarıda gördüğümüz kişilik kuramlarının bazılarının, birbirlerine oldukça benzediğini fark etmişsinizdir. Bu elbette doğal bir durum. Özellikle de psikoloji biliminin tarihi boyunca önceki nesillerin çalışmaları büyük önem ifade ettiği için, birçok kişilik kuramı geçmişteki çalışmaların üstüne inşa edilmiştir. Örneğin MBTI ve Sosyonik, Jung’un teorileri üzerine kuruludur. Hatta Jung’un kendi kişilik kuramı dahi bir bakıma Freud’un kişilik kuramına tepkidir!
Bunun yanı sıra, kişilik kuramlarının benlik kavramına yaklaşımında da ortaklıklar görmek mümkün. Görebiliyoruz ki neredeyse tüm kişilik kuramları, kişilik özelliklerini bazı temel özelliklere bölüyor ve psikolojide kişilik tiplerini bu özelliklerin etkileşime girmesiyle açıklıyor.
Kişilik kuramları ne kadar bilimsel?
Oldukça merak edilen bir soru ise, sık sık karşılaştığımız kişilik kuramlarının ne kadar bilimsel olduğudur. Elbette bu sorunun cevabı, bahsedilen kişilik kuramına göre değişir.
Kişilik kuramlarını bilimsel olarak ele alırken psikoloji biliminin, özellikle de teknolojiyle birlikte oldukça hızlı bir şekilde geliştiğini unutmamalıyız. Dolayısıyla çok kısa süreler içinde bazı kişilik kuramları tamamen alt üst olabiliyor. Mesela üçü de aynı zamanda yaşamış olan Adler, Jung ve Freud’un kişilik kuramları, modern psikoloji biliminde eskiden olduğu kadar kabul görmemektedir. Bunun başlıca sebebi, deneysel olarak desteklenmelerinin zorluğudur.
Deneysel olarak desteklenememe sorunu; MBTI, Sosyonik ve Bütünsel Beyin Modeli gibi kişilik kuramları için de geçerlidir. Güncel deneysel verilerle bu tezleri kanıtlamanın zorluğu, kişilik kuramlarını bilimsel açıdan zayıflatabilmektedir.
Kişilik kuramları neden var? Ne işe yararlar?
Peki, kişilik kuramları en başta neden var ve ne işe yarıyorlar? Bu soruların cevabı da aslında epey karmaşık. Ancak basitçe temel sebepleri özetleyebiliriz.
İnsan beyni, örüntü bulmaya meyillidir. Dolayısıyla genel olarak bir şeyleri ortak özelliklerine göre sınıflandırmayı severiz. Bu özellik, çocuklarda bilişsel gelişim sırasında da erkenden ortaya çıkar. Örüntü arama durumu, insanların davranışlarını ve kişiliklerini de kapsadığı için kişilik kuramları ilgimizi çekebilir.
Ancak bu durum, kişilik kuramlarının her zaman işe yarar olduğu anlamına da gelmiyor. Elbette, bir kişilik kuramına inanıyorsak kişiliği bizimkiyle uygun biriyle arkadaş olmayı seçebiliriz. Ancak işin diğer tarafına da bakarsak bu durum, bazı insanların dışlanmasına da yol açabilir. Özellikle de kişiliğin doğuştan geldiğini savunan bir kişilik kuramı temel alınırsa, bazı insanlara kendi ellerinde olmayan bir şeyden dolayı büyük haksızlıklar yapılması söz konusu olabilir.
Buna ek olarak, bazı yorumlara göre kişilik kuramları kimi zaman iletişim konusunda işe yarayabilirler. Örneğin MBTI veya Sosyonik kuramlarına göre dışa dönük özelliğe sahip birinin konuşma tarzının, içe dönük birininkinden farklı olacağı savunulabilir. Bunun yanı sıra, kişilik kuramlarının ekip oluşturma, lider seçme, görev dağılımı yapma gibi sosyal aktiviteleri kolaylaştırdığını düşünenler de mevcuttur.
Kişilik kuramları: Sıkça sorulan sorular
İşte kişilik kuramları hakkında sıkça sorulan sorular ve cevapları:
Kişilik kuramları nelerdir?
Kişilik kuramları, insanların davranışlarını ve kişiliklerini belirli özelliklere göre sınıflandırmayı ve bazen de neden ortaya çıktıklarını açıklamaya çalışan tezlere verilen isimdir. Jung, Freud, Adler gibi isimlerin kuramları, MBTI, Sosyonik, Dört Mizaç Kuramı ve Bütünsel Beyin Kuramı bunlara birer örnektir.
Ünlü kişilik kuramcıları kimlerdir?
Ünlü kişilik kuramcıları arasında Hipokrat, Galen, Sigmund Freud, Alfred Adler, Carl Gustav Jung, Katharina Cook Briggs, Isabel Briggs Myer, Aušra Augustinavičiūtė, Ned Herrmann gibi isimler yer almaktadır.
Kişilik kuramlarının günlük hayatta uygulamaları nelerdir?
Kişilik kuramları, farklı kişilik tiplerinin iletişim özelliklerini tahmin etmekte kullanılabilir. Buna ek olarak görev dağılımı yaparken, grup kurarken, lider seçerken kullanılabilirler.
Novakid’le tanışın!
Çocukların gelişimine destek olabilmek için kişilik kuramları üzerinden çocuk psikolojisini anlamaya çalışmak, bir yöntem olabilir. Fakat çocukları desteklemenin kesinlikle en iyi yollarından biri, dil öğrenmelerini sağlamaktır. Novakid’de online İngilizce derslerimizde çocuklara ezberden uzak, eğlence dolu bir dil öğrenme deneyimi sunuyoruz. Üstelik ilk deneme dersimiz ücretsiz!
