8 dk. - Deyim nedir?
- Atasözü nedir?
- Atasözleri ve deyimler arasındaki fark
- Kısaca deyimlerin ve atasözlerinin farkı
- Atasözleri ve deyimlerin benzerlikleri
- Atasözlerinin deyim olarak kullanılması
- Hem atasözü hem deyim olarak kullanılan sözler
- Sıkça sorulan sorular
- Novakid’le tanışın!
Günlük hayatta sık sık duyduğumuz, bazen anlamını bile tam bilmeden kullandığımız sözler var: deyimler ve atasözleri. Kulağa tanıdık gelse de aradaki farkı çoğu zaman karıştırıyoruz. Bu kafa karışıklığını sona erdirmek amacıyla bu içeriğimizde önce, deyim ve atasözü nedir konusuna açıklık getirdikten sonra bu iki söz grubunun farklarına ve benzerliklerine yakından bakacağız.
Mesela “Bir taşla iki kuş vurmak” deyimiyle “Taş yerinde ağırdır” atasözünün yapıları neden farklı, bunu anlayacağız. Ayrıca deyim ve atasözüne dair örnekler vererek konuyu iyice pekiştirmiş olacağız. Haydi şimdi deyim ve atasözü tam olarak neymiş, aralarındaki farklar nelermiş birlikte öğrenmeye başlayalım!
Deyim nedir?
Deyimi; bir durumu, duyguyu ya da düşünceyi daha etkili ve çarpıcı bir şekilde anlatmak için kullanılan kalıplaşmış söz öbeği olarak tanımlayabiliriz. Deyimler genelde mecaz anlam taşıyor, yani kelime kelime çevirdiğimizde ortaya çıkan anlam, aslında anlatılmak istenenle birebir örtüşmüyor. Bir olayın ya da durumun aynen değil, benzetmeli bir şekilde anlatılmasına yardımcı oluyor.
Ayrıca deyimlerde genellikle fiil bulunuyor. Bu yüzden deyimler çoğu zaman bir eylemi ya da hareketi betimliyor da diyebiliriz.
- Örnek: Ağzı kulaklarına varmak → Çok mutlu olmak
“Sınavı kazandığını öğrenince ağzı kulaklarına vardı.”
- Örnek: Kulağının üstüne yatmak → Duymamış gibi yapmak, sorumluluktan kaçmak
“Herkes yardım ederken o kulağının üstüne yatıyor.”
- Örnek: İçine dert olmak → Bir şeyi kafaya takmak, üzülmek
“Söylediklerim hâlâ içine dert oluyor belli ki.”
- Örnek: Burnundan solumak → Sinirli olmak
“Bütün gün aksilik yaşadı, şimdi burnundan soluyor.”
Görüldüğü gibi deyimler hem gündelik konuşmalarda sıkça geçiyor hem de olayları daha etkileyici bir şekilde ifade etmeye yardımcı oluyor.
Atasözü nedir?
Atasözleri; toplumun uzun yıllar boyunca edindiği deneyimlerle oluşmuş, ders veren, öğüt içeren, genelleme yapan kalıplaşmış sözler demek. Her atasözü; insanlara bir hayat görüşü sunuyor, belli bir duruma karşı nasıl davranılması gerektiğini gösteriyor.
Atasözleri çoğunlukla cümle şeklinde oluyor, yani kendi başına bir anlam ifade ediyor ve genelde tam bir yargı bildiriyor.
- Örnek: Azıcık aşım, kaygısız başım: İnsan, elindekine yetinince huzur buluyor.
- Örnek: Ne ekersen onu biçersin: Nasıl davranırsan, karşılığını da ona göre alırsın.
- Örnek: Komşu komşunun külüne muhtaçtır: İnsanlar en küçük şeyler için bile birbirine ihtiyaç duyar.
- Örnek: Taş yerinde ağırdır: İnsan, kendi ortamında ve değerinin bilindiği yerde kıymetli olur.
- Örnek: Sakla samanı, gelir zamanı: Önemsiz görülen şeyler bile bir gün işe yarayabiliyor.
Atasözleri sadece bugünü değil, geçmişi ve geleceği de anlatıyor. Bu yüzden kültürel miras olmalarının yanında günlük hayatta hâlâ yol gösterici olarak kullanılabiliyor.
Özetle iki türün de kendine özgü yapıları ve amaçları var. Deyimler daha çok durumu anlatırken atasözleri bir öğüt veriyor. Haydi şimdi de atasözleri ve deyimlerin farkına geçerek konuyu tamamen netleştirelim.
Atasözleri ve deyimler arasındaki fark
Atasözleri de deyimler de kalıplaşmış söz grupları ve ikisi de Türkçede çok sık kullanılıyor ama aslında yapı ve anlam bakımından epey farklı yönleri var.
1. Yapı farkı: Cümle mi, öbek mi?
Atasözleri, genellikle tam bir cümle şeklinde oluyor. Yani başlı başına bir anlam taşıyor ve bir yargı bildiriyor.
- Örnek: Damlaya damlaya göl olur.
Deyimler ise çoğunlukla bir kelime grubu, bir fiil öbeği şeklinde kullanılıyor. Tam bir cümle oluşturmasa da bir eylemi ya da durumu ifade ediyor.
- Örnek: İçi içine sığmamak → Tam bir cümle değil ama cümle içinde “Sınavı beklerken içi içine sığmıyor.” şeklinde kullanılabiliyor.
2. Anlam farkı: Anlatmak mı, öğüt vermek mi?
Atasözleri, genellikle öğüt veriyor, ders çıkarma amacı taşıyor. Hayat tecrübesi içeriyor ve belli bir ahlaki mesaj aktarabiliyor.
- Örnek: Ayağını yorganına göre uzat. → Tasarruflu ol, imkânlarınla yetin.
Deyimler, bir durumu, olayı ya da duyguyu genellikle etkileyici bir şekilde tasvir ediyor. Bilgilendirme veya ders verme amacı yok ama anlatımı güçlendiriyor diyebiliriz.
Örneğin ayağını yorganına göre uzatmak deyimi de var ama burada öğüt verme değil, bir davranışın anlatımı bulunuyor.
Yani aynı ifade bile deyim mi atasözü mü olduğuna göre farklı işlevler üstlenebiliyor.
3. Kullanım şekli farkı
Atasözleri, tek başına bir anlam taşıyor ve konuşma ya da yazıda doğrudan mesaj vermek için kullanılıyor.
- Örnek: “Ne ekersen, onu biçersin” → Doğrudan bir tavır ya da öğüt.
Deyimler ise genelde cümlenin içinde bir parça olarak yer alıyor. Başka kelimelerle birleştirilmeden kullanılmıyor.
- Örnek: O kadar bencil davranıyor ki sonunda kendi ayağına kurşun sıkıyor. → Buradaki deyim, cümle içinde bir anlam katıyor ama kendi başına yeterli değil.
4. Mecaz kullanımı
Her iki türde de mecazlı anlatım var fakat deyimlerde mecaz daha baskın.
- Örnek: Gözünden düşmek → Gerçekten düşmek değil, artık saygı görmemek.
Atasözleri ise bazen doğrudan, bazen mecazlı oluyor ancak anlatmak istediği mesaj net bir şekilde ortada.
- Örnek: Sakla samanı, gelir zamanı. → Burada mecazlı bir anlatım kullanılıyor. Gerçekten samanı saklamaktan değil, önemsiz gibi görünen şeylerin bile bir gün işe yarayabileceğinden bahsediliyor. Yani atasözü mecaz içeriyor ama verdiği mesaj çok net: “Hiçbir şeyi küçümseme, gün gelir lazım olur.”
5. Toplumsal tecrübe ve aktarma farkı
Atasözleri, kuşaktan kuşağa aktarılan ve toplumun ortak deneyiminden süzülen sözler oluyor. Büyüklerin dilinden çıkmış gibi duyuluyor.
Deyimler, daha çok bireysel anlatımı süsleyen sözler oluyor. Toplumun değil, anlatıcının bakış açısını yansıtıyor.
Kısaca deyimlerin ve atasözlerinin farkı
| Özellik | Atasözü | Deyim |
| Yapı | Tam bir cümle | Kelime grubu, söz öbeği |
| Anlam | Öğüt veriyor, ders çıkarıyor. | Durum ya da duygu betimliyor. |
| Kullanım | Tek başına kullanılabiliyor. | Cümle içinde anlam kazanıyor. |
| Mecaz | Bazı durumlarda var. | Neredeyse her zaman var. |
| Toplumsal içerik | Genellikle toplumsal deneyimi yansıtıyor. | Bireysel anlatımı güçlendiriyor. |
Atasözleri ve deyimlerin benzerlikleri
Deyimler ve atasözleri her ne kadar bazı yönleriyle birbirinden farklı olsa da, onları birbirine yaklaştıran birçok ortak özellik de var.
Hem deyimler hem de atasözleri, dilde zamanla oluşmuş ve artık kalıplaşmış ifadeler. Yani bu sözlerin yapısını değiştiremiyoruz, kelimelerin yerini oynatamıyoruz. Bir deyimi ya da atasözünü kendi dilimize göre bozmadan kullanıyoruz. Ayrıca her ikisinde de, kelimeler birebir anlamında değil, başka bir şeyi temsil ediyor.
Deyimler ve atasözleri; halkın uzun yıllar içinde yaşadıklarından, gözlemlerinden, deneyimlerinden doğmuş. İkisi de anonim, yani kim tarafından söylendiği bilinmiyor. Toplumun ortak hafızasında şekilleniyorlar ve nesilden nesle aktarılıyorlar.
Konuşmaya derinlik katıyor, anlatılan şeyi renklendiriyor, dikkat çekmeyi sağlıyorlar. En önemlisi, dilin anlatım gücünü artırıyorlar.
Son olarak; her iki tür de hem konuşmalarda hem yazılarda sıkça karşımıza çıkıyor. Özellikle sohbetlerde, öykülerde, masallarda, televizyon programlarında bol bol karşılaşıyoruz.
Atasözlerinin deyim olarak kullanılması
Birçok atasözü deyim olarak da kullanılabiliyor ancak deyimler genelde atasözü olarak kullanılamıyorlar.
Mesela “Ne ekersen onu biçersin.” atasözü bir konuşma ya da yazıda “Ahmet ektiğini biçti.” şeklinde kullanıldığında deyim hâline dönüşüyor.
- Örnek: Ayağını yorganına göre uzat. (atasözü) → Ayağını yorganına göre uzatmak (deyim)
- Örnek: Doğmadık çocuğa don biçilmez. (atasözü) → Doğmadık çocuğa don biçmek (deyim)
- Örnek: İtle yatan, bitle kalkar. (atasözü) → İtle yatıp bitle kalkmak (deyim)
- Örnek: Aman diyene kılıç kalkmaz. (atasözü) → Aman diyene kılıç kaldırmak (deyim)
Atasözlerinin çoğu bir anlatım biçimine dönüştüğü zaman deyim oluyor:
- Örnek: Recep, ayağını yorganına göre uzatmadığı için iflas etti.
Hem atasözü hem deyim olarak kullanılan sözler
Kimi sözler hem atasözü hem de deyim özelliği taşıyabiliyor. Ancak sayıları epey az. Aşağıdaki sözler öğüt olarak kullanıldıklarında atasözü, konuşma biçimi olarak kullanıldıklarında deyim oluyor:
- Örnek: Üzümünü ye, bağını sorma.
- Örnek: Sen ağa ben ağa, bu ineği kim sağa?
- Örnek: Çamsakızı çoban armağanı.
- Örnek: Atın ölümü arpadan olsun.
Tüm bu anlattıklarımızı özetleyecek olursak deyimler ve atasözleri hem yapıları hem de anlam dünyalarıyla dili zenginleştiren, anlatımı güçlendiren özel kalıplar olduğunu söyleyebiliriz.
Kimi zaman öğüt veriyorlar, kimi zaman bir durumu kısa yoldan anlatıyorlar ama her şekilde konuşmalarımıza derinlik katıyorlar. Bu yüzden deyimleri ve atasözlerini sadece anlamakla kalmamak, onları günlük hayatta yerli yerinde kullanmak da önemli.
Sıkça sorulan sorular
İşte atasözleri ve deyimler hakkında en çok merak edilen soruların cevapları!
Deyim ve atasözleri nasıl ayırt edilir?
Deyimler, durum ya da duyguyu betimlerken atasözleri genellikle öğüt veriyor. Ayrıca deyimler söz öbeği şeklinde ancak atasözleri tam bir cümle hâlinde karşımıza çıkıyor.
Deyimler ve atasözlerini ayıran en önemli özellik nedir?
Atasözleri tam bir cümleyken deyimler söz öbeği, kelime grubu şeklinde oluyor.
Deyim örnekleri neler?
Ağzı kulaklarına varmak, kulağının üstüne yatmak, içine dert olmak, burnundan solumak, doğru oturup eğri konuşmak, doğmamış çocuğa don biçmek…
Novakid’le tanışın!
Novakid, her konu hakkında faydalı içerikler sunarken özel etkileşimli online İngilizce dersleriyle öğrenmeyi hem kolay hem de eğlenceli hâle getiriyor. Konuşma odaklı ve oyunlarla desteklenen ders içerikleri sayesinde çocuklar İngilizceyi doğal bir şekilde öğreniyor. Siz de çocuğunuzun İngilizceyi keyifle keşfetmesini istiyorsanız ilk deneme dersini ücretsiz alarak bize katılın!
